Χαρακτηριστικά ενός παιδιού που βιώνει μια απώλεια: θλίψη, ξεσπάσματα θυμού / κλάματος, φοβίες, αλλαγές στον ύπνο και τη διατροφή, αλλαγές στη συμπεριφορά (απομόνωση, επιθετικότητα, μείωση σχολικής απόδοσης κτλ.), συμπεριφορές προηγούμενων εξελικτικών σταδίων, επίμονη αναζήτηση του ατόμου που πέθανε ή έφυγε, σκέψεις για το θάνατο, ενοχές, ανακούφιση (όταν υπήρχε εκτεταμένο στρες λόγω του επικείμενου θανάτου, διαζυγίου, μετακόμισης κτλ.), σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, αλλεργίες, στομαχικές διαταραχές).
Σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της έννοιας του θανάτου παίζουν η συναισθηματική και νοητική ανάπτυξη του παιδιού, η προσωπικότητά του, τα μηνύματα που παίρνει από το περιβάλλον του και οι προσωπικές εμπειρίες που έχει σχετικά με το θάνατο
Παιδί και θρήνος:
- Κάθε παιδί θρηνεί με το δικό του τρόπο
- Δεν υπάρχει σωστός και λάθος τρόπος
- Τα παιδιά θρηνούν κατά διαστήματα, με «δόσεις», και όχι συνεχόμενα επειδή δεν μπορούν να αντέξουν για μεγάλο χρονικό διάστημα τα οδυνηρά συναισθήματα του θρήνου
- Ο θρήνος είναι μια μακροχρόνια διεργασία
- Ο θρήνος αναβιώνει σε επόμενα εξελικτικά στάδια και το παιδί νοηματοδοτεί, ξανά από την αρχή, την απώλεια
- Εκφράζουν το θρήνο τους συχνότερα με έργα και σπανιότερα με λόγια
- Όσο λιγότερο είναι αναπτυγμένη η ικανότητα του λόγου, τόσο πιθανότερο είναι για το παιδί να εκφραστεί μέσα από πράξεις και συμπεριφορές
- Δυσκολεύονται να ζητήσουν στήριξη
Στήριξη του παιδιού που θρηνεί:
- Ενημερώστε αμέσως μετά το γεγονός και μην αποκρύπτετε την αλήθεια
- Χρησιμοποιείστε τις σωστές λέξεις και όχι διφορούμενες και ασαφείς εκφράσεις που παρερμηνεύονται (πέθανε, θάνατος και όχι έφυγε, χάθηκε, τον πήρε ο Θεός)
- Μην ωραιοποιείτε την πραγματικότητα του θανάτου
- Εξηγείστε τι συμβαίνει στο σώμα κάποιου που πεθαίνει και ποια διαδικασία ακολουθείται
- Μην κάνετε μεταφυσικές ερμηνείες που είναι δυσνόητες και μπερδεύουν εκτός κι αν ρωτήσουν τα παιδιά τι συμβαίνει μετά το θάνατο
- Ακούστε προσεκτικά και δώστε απαντήσεις στις ερωτήσεις του παιδιού
- Δώστε χρόνο για αυτές, αν δε γνωρίζετε πείτε «δεν ξέρω»
- Απενοχοποιείστε το παιδί για αυτό που συνέβη
- Επαναλάβετε τις πληροφορίες και δώστε εξηγήσεις ξανά και ξανά
- Πληροφορείστε το παιδί για το τι πρόκειται να συμβεί από εδώ και πέρα (Ποιος θα το διαβάζει, ποιος θα το φροντίζει, ποιες αλλαγές θα υπάρξουν, ποιες συνήθεις θα μείνουν σταθερές)
Έκφραση συναισθημάτων:
- Δώστε χώρο στο παιδί να εκφραστεί συναισθηματικά
- Δείξτε κατανόηση και αποδοχή
- Τονίστε ότι τα συναισθήματά του είναι φυσιολογικά
- Μοιραστείτε τα δικά σας συναισθήματα και σκέψεις
- Επιβεβαιώστε ότι είστε δίπλα του και το αγαπάτε
- Αναγνωρίστε το δικό σας πόνο
- Ζητείστε στήριξη για εσάς
- Διατήρηση της ανάμνησης
Διατήρηση της ανάμνησης
- Αναφερθείτε στο πρόσωπο που πέθανε
- Μοιραστείτε τις αναμνήσεις σας από αυτό το πρόσωπο
- Βοηθήστε το παιδί να βρει τρόπους διατήρησης της ανάμνησης (αντικείμενα, άλμπουμ φωτογραφιών κτλ)
- Επιτρέψτε στο παιδί να συμμετέχει σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους εφόσον το επιθυμεί – Η συμμετοχή χρειάζεται προετοιμασία: Εξηγείστε τι είναι η κηδεία ή το μνημόσυνο και τι θα συμβεί. Αν θέλει να συμμετέχει, φροντίστε να είναι με κάποιον που είναι σε θέση να το στηρίξει και να ανταποκριθεί στις ανάγκες που μπορεί να προκύψουν
- Θυμηθείτε τις επετείους και τις γιορτές
Σταθερότητα της οικογενειακής ζωής
- Διατηρείστε τους κανόνες που υπήρχαν πριν το θάνατο ενός από τα μέλη της οικογένειας
- Διατηρείστε, όσο είναι δυνατό, σταθερό το περιβάλλον και τις συνθήκες ζωής
- Αποφύγετε αλλαγή σπιτιού ή σχολείου που δημιουργούν νέες απώλειες.
- Ενημερώστε το σχολείο ώστε να ανταποκριθεί στις ανάγκες του.
- Επιτρέψτε στο παιδί να παραμένει παιδί
- Μην το αφήσετε να πάρει τη θέση αυτού που πέθανε
- Ενθαρρύνετε το παιδί να συνεχίσει τη ζωή του
- Υποστηρίξτε το παιδί διαχρονικά
Στήριξη του παιδιού σε συμβολικές απώλειες:
- Χρειάζεται να μιλήσουν και οι δύο γονείς ήρεμα, καθαρά, με σαφήνεια και σοβαρότητα
- Οι γονείς χρειάζεται να χρησιμοποιήσουν λόγια που τα παιδιά μπορούν να καταλάβουν ανάλογα με την ηλικία τους
- Πρέπει να εξηγήσουν στα παιδιά για ποιους λόγους θα συμβούν αυτές οι αλλαγές αλλά να κάνουν σαφές στα παιδιά ότι παραμένουν οι γονείς τους και είναι δίπλα τους
- Τα παιδιά μπορούν να εκφράζουν ελεύθερα τι νιώθουν ή τι θέλουν αλλά να είναι σαφές ότι αποφάσεις όπως το διαζύγιο ή μια μετακόμιση είναι αποφάσεις «γονιών»
- Τα παιδιά έχουν ανάγκη την αίσθηση της ασφάλειας και οι γονείς χρειάζεται να δείξουν ότι έχουν τον έλεγχο αυτών των νέων αλλαγών
- Χρειάζεται να δοθεί χώρος αλλά και χρόνος στα παιδιά ώστε να κατανοήσουν αυτό που συμβαίνει και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους αλλά και τις απορίες που ενδεχομένως έχουν
- Οι γονείς μπορούν να διευκολύνουν τη συναισθηματική έκφραση των παιδιών μιλώντας οι ίδιοι για τα συναισθήματά τους χωρίς όμως να επιβαρύνουν τα παιδιά με δικές τους ανησυχίες και συναισθήματα που δυσκολεύονται να διαχειριστούν
- Χρειάζεται να τους διασφαλίσουν ότι πάντα θα τα αγαπάνε και θα είναι δίπλα τους
Όσο καλύτερη είναι η συνεργασία και η επικοινωνία μεταξύ των γονιών και των παιδιών τόσο λιγότερο επιβλαβής και τραυματική είναι η απώλεια για τα παιδιά.
Επιμέλεια: Σοφία Κακαβούλη